تلوين الخطاب دراسة في أسلوب القرآن الكريم
پدیدآوراحمد تیجان(نویسنده)، احمد سلاح(نویسنده)
ناشروزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية بدولة الكويت
زبانعربی
📚تلوين الخطاب دراسة في أسلوب القرآن الكريم
📚 تنوع خطاب: مطالعه‌ای در اسلوب قرآن کریم
✍️ أحمد تيجان أحمد صلاح
(https://eitaa.com/Quranic_Studies)🏫وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية بدولة الكويت
🗓سال 2014
🔻مقدمه کتاب:
تلوین خطاب از برجسته‌ترین جلوه‌های اعجاز بلاغی قرآن است. این اصطلاح به تغییر در ساختار خطاب‌ها، ضمایر و زبان در آیات قرآنی اشاره دارد؛ تغییری که در موضوعات متنوعی همچون قصص، عقاید، احکام و مناظره با اهل کتاب و مشرکان دیده می‌شود.
با وجود اهمیت بالای این مفهوم، توجه کافی از سوی محققان به آن نشده است؛ زیرا اغلب با مفاهیم بلاغی مشابهی همچون «التفات»، «اعتراض»، «استدراک» و «تذییل» اشتباه گرفته می‌شود. بسیاری از بلاغیان «تلوین الخطاب» را تنها معادل «التفات» دانسته‌اند، در حالی که این نگاه محدودکننده موجب ابهام و سردرگمی در تحلیل آن شده است.
مقدمه کتاب:
واژه «تلوین الخطاب» یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های اعجاز قرآنی است، بلکه یکی از مهم‌ترین ابعاد اعجاز بلاغی و اسلوبی قرآن کریم به شمار می‌رود. مقصود از آن: جنبه‌های تغییر و تحول در خطاب‌ها در ضمایر، ساختار نحوی و زبانی در آیات قرآنی است، و این در زمینه‌های مختلف، در سوره‌های قرآن و موضوعات متعددی که آیات قرآن بدان پرداخته است مشاهده می‌شود؛ که شامل مسائل قصصی، اعتقادی، فقهی، تشریعی، و همچنین پاسخ به اهل کتاب، مشرکان و کافران است. لذا، مواقع آن متنوع و معانی آن گسترده و ترکیب‌های آن متنوع است.
واژه «تلوین الخطاب» یکی از مهم‌ترین اصطلاحات بلاغی است، اما متاسفانه توجه چندانی از سوی محققان و اهل علم به آن نشده است؛ به دلیل اشتراک مفهوم آن با اصطلاحات بلاغی دیگر. بنابراین، تصوری واضح از تمامی زمینه‌ها و تجلی‌های آن وجود ندارد. آنچه در کتب تفسیر و بلاغت عربی (اعم از قدیم و جدید) آمده، تنها اشاره‌ای به این مفهوم است که کافی برای روشن‌سازی ماهیت آن، و یا کشف حقیقت مفهوم و نمودهای آن نمی‌باشد، اگرچه به اهمیت آن اشاره کرده‌اند. لذا مهم است که تلاش کنیم تا دیدگاه علمی جامعی ارائه دهیم که استراتژی‌ای برای شناخت اعجاز قرآنی و ابعاد و دلالات متنوع و تحول خطاب در قرآن کریم باشد.
مشکلی که در برابر این اصطلاح وجود دارد، اختلاف آراء بلاغیان و مفسران درباره تعریف اسلوب‌های عربی است که در آن‌ها تحول یا انحراف از الگوهای معمول رخ می‌دهد. این امر باعث اختلاف در فهم، تعریف، نام‌گذاری و توصیف آن‌ها شده است.
برخی از آنان تلوین الخطاب را محدود به «الالتفات» دانسته‌اند؛ که به معنای تغییر ضمیر در یک آیه است، به‌طوری‌که ممکن است خطاب از ضمیر غایب به ضمیر متکلم یا مخاطب تغییر یابد. اما در عمل، گاهی این تغییر ضمیر از «الالتفات» با اصطلاح «الاعتراض» (که ابن معتز در کتاب «البدیع» از آن یاد کرده) اشتباه گرفته می‌شود. یا با اصطلاح «الاستدراک» که به معنای اصلاح یا تکمیل سخن پیشین است، تداخل پیدا می‌کند. همچنین برخی آن را با «التذييل» که به معنای پیوست جمله‌ای به جمله دیگر برای تأکید است، مرتبط دانسته‌اند، همان‌طور که ابن رشیق در کتاب «العمدة في محاسن الشعر وآدابه» اشاره کرده است. دیگر بلاغیان تلوین الخطاب را مشابه با الالتفات دانسته‌اند و آن را تغییر خطاب از مفرد یا تثنیه به جمع یا برعکس تعریف کرده‌اند. لذا مشکل اصلی در این است که بلاغیان تباين الخطاب را تنها به «الالتفات» محدود کرده‌اند و این امر باعث سردرگمی در فهم و تئوریزه کردن این مفهوم شده است.
از این‌رو، افزوده علمی در این کتاب، موضوع مطالعه ما، با عنوان «تلوين الخطاب: دراسة في أسلوب القرآن الكريم» از پژوهشگر احمد تیجان احمد صلاح، به‌منظور پاسخ به چند سوال اساسی است. مهم‌ترین این سوالات عبارتند از: چگونه می‌توان تداخل و اشتباهات میان تلوين الخطاب و اصطلاحات بلاغی دیگر مرتبط به آن را برطرف کرد؟ چه راه‌هایی برای مقابله با نبود انضباط اصطلاحی در بلاغت عربی وجود دارد تا بتوانیم وجوه اعجاز قرآن را به‌طور واضح و صحیح تبیین کنیم؟ آیا می‌توان کلیدی برای کشف برخی از جنبه‌های اعجاز در قرآن و ابهامات مربوط به این اصطلاح بلاغی ارائه داد؟ چگونه می‌توان تلاش‌های بلاغیان قدیم و جدید را در زمینه تلوین الخطاب قرآنی بررسی و بر آن‌ها افزود، تا با نگاهی جامع، مشکلات و مسائل موجود روشن شود و تحلیل‌ها و بحث‌ها به‌طور عمیق‌تر و واضح‌تری مطرح گردد؟ این‌ها هدف‌های اصلی هستند زیرا ضروری است که جنبه‌های اعجاز بلاغی و اسلوبی قرآن به‌طور روشن تبیین شود تا خواننده بتواند آن را در مطالعات آینده مورد استفاده قرار دهد.
فهرست مطالب کتاب:
- مقدمه:
- تعریف مفهوم «تباين الخطاب»
- هدف تحقیق: حل مشکلات مختلف و ارائه خوانشی آگاهانه و عمیق از تفاوت‌های اسلوبی در قرآن
- تعریف «تباين الخطاب»: تغییر جهت خطاب یا انحراف از مقتضای ظاهر یا از اصل لغوی یا عرفی
- فصل اول: تلوين الخطاب از طریق تغییر جهت خطاب:
- مبحث اول:انحراف از خطاب از خاص به عام و برعکس
- مبحث دوم:رنگ‌آمیزی خطاب از یک مخاطب به مخاطب دیگر
- مبحث سوم:انحراف از یکی از سه صیغه (تکلم، خطاب، غیبت) به صیغه‌ای دیگر بدون اتحاد جهت
- مبحث چهارم:انحراف از یکی از سه صیغه به یکی از آن‌ها با اتحاد جهت (التفات)
- مبحث پنجم:تغییر اسلوب با نقل (مثل تغییر از جمع به مفرد یا تغییر در ضمایر)
- مبحث ششم:تغییر اسلوب بدون نقل (مثل تغییر اسم یا جایگزینی فعل به فعل دیگر)
- فصل دوم: تلوين الخطاب با انحراف از مقتضی ظاهر:
- مبحث اول:تعریف، انواع و تفاوت‌های مقتضی ظاهر نسبت به اصطلاحات دیگر
- بحث در مورد نگرش نحوی و انواع صیغه‌های خبری (خبر ابتدایی، خبری انکاری، و خبری طلبي) و دیگر جنبه‌های نحوی
- بحث در مورد انواع اسلوب‌های قصر، جمله‌های انشائی مانند امر، نهی، استفهام، تمنی و غیره
- مبحث دوم:انحراف از مقتضی ظاهر در موارد مختلف مانند:
- اسناد خبری
- فعل
- حذف و اضمار
- قید، تقدم و تأخر
- روش‌های قصر، انشاء و اطناب
- فصل سوم: انحراف از اصل:
- مبحث اول:ابعاد مختلف انحراف از اصل از جنبه‌های صوتی، صرفی، نحوی و دلالی
- مبحث دوم:انحراف از اصل عرفی و ذکر مثال‌هایی از آن
- نتیجه‌گیری:
- خلاصه نتایج تحقیق
- منابع و مراجع
- پیوست‌ها: جداول شواهد تلوين الخطاب در برخی از آیات قرآن
- ذکر آیه، سوره، شماره آیه، موضع تلوين و شکل آن و هدف بلاغی آن
فهرست کتاب
مقدمه:
- تعریف مفهوم "تباين الخطاب"
- هدف از تحقیق: فضّ الإشكاليات وتقديم قراءة واعية للأسلوب القرآني
- مفهوم تباين الخطاب: تغيير جهة الخطاب أو العدول عن مقتضى الظاهر أو عن أصل لغوي أو عرفي
- فصل اول: تلوين الخطاب بتغيير جهة الخطاب:
- مبحث اول:العدول عن الخطاب من الخاص إلى العام، وعكسه
- مبحث دوم:التلوين في صرف الخطاب من مخاطب إلى آخر
- مبحث سوم:العدول عن صيغة من الصيغ الثلاث (التكلّم، الخطاب، الغيبة) إلى أخرى دون اتحاد الجهة
- مبحث چهارم:العدول عن صيغة من الصيغ الثلاث إلى إحداها مع اتحاد الجهة (الالتفات)
- مبحث پنجم:تغيير الأسلوب مع النقل (مثال: نقل من صيغة الجمع إلى صيغة الإفراد)
- مبحث ششم:تغيير الأسلوب دون النقل (مثال: تغيير الاسم أو وضع فعل موضع فعل)
- فصل دوم: التلوين بالعدول عن مقتضى الظاهر:
- مبحث اول:التعريفات والأنواع والفروق بين مقتضى الظاهر ومقتضى الحال
- النقاش حول المنظور النحوي والصيغ الخبرية والإنشائية
- أساليب القصر وأشهر طرق القصر
- أساليب الإنشاء الطلبي وأنواعه (التمني، الاستفهام، الأمر، النهي)
- مبحث دوم:العدول عن مقتضى الظاهر في:
- الإسناد الخبري
- الفعل
- الحذف والإضمار
- التقييد، التقديم والتأخير
- مواضع القصر والإنشاء والإطناب
- فصل سوم: العدول عن الأصل:
- مبحث اول:أوجه العدول من جوانب صوتية، صرفية، نحوية، ودلالية
- مبحث دوم:العدول عن أصل عرفي مع أمثلة
- خاتمه:
- خلاصة نتائج البحث
- المصادر والمراجع
- ملحقات: جداول شواهد لتلوين الخطاب في الآيات القرآنية
- ذکر الآية، السورة، رقم الآية، موضع التلوين، صورته، والغرض البلاغي
معرفی کامل کتاب در اینجا
مطالعه
آنلاین کتاب در اینجا